W dniach 15-16 września w Garbatce-Zbyczyn odbyła się konferencja naukowa „Bartnictwo jako element ochrony dzikich zapylaczy w ekosystemach leśnych”, współorganizowana przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Radomiu. W spotkaniu wzięli udział naukowcy z całej Polski, zajmujący się tematyką pszczelą. Przez dwa dni specjaliści i miłośnicy dzikich zapylaczy dyskutowali o problemach współczesnego bartnictwa i sposobach ich rozwiązywania.

Konferencję otworzył dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu Andrzej Matysiak. Następnie odczytany został list Edwarda Siarki, pełnomocnika rządu do spraw leśnictwa i łowiectwa w Ministerstwie Klimatu i Środowiska, skierowanego do organizatorów i uczestników spotkania. W swoim liście autor podkreślił, że ochrona pszczół i poprawa warunków bytowania dzikich zapylaczy jest ważnym elementem działań na rzecz zachowania bioróżnorodności i utrzymania wydajności produkcji żywności. „Doceniam wszelkie starania podejmowane przez Lasy Państwowe, które mają na celu odtwarzanie i propagowanie tradycyjnego bartnictwa” – napisał Edward Siarka.

Z krótkimi przemówieniami wystąpili przedstawiciele organizatorów: Andrzej Matysiak, dyrektor RDLP w Radomiu, Jacek Tabor, prezes Mazowiecko-Świętokrzyskiego Towarzystwa Ornitologicznego i Konrad Lach, prezes Stowarzyszenia Pszczelarzy Leśników oraz przedstawiciele partnerów wydarzenia. Następnie rozpoczęła się część prelekcyjna.

Jako pierwsza wystąpiła prof. dr hab. Krystyna Czekońska z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, która w swoim referacie podsumowała działanie w projekcie Pszczoły wracają do lasu. Był on prowadzony w latach 2018-2019 na terenie Lasów Państwowych i miał na celu zbadanie możliwości stworzenia odpowiednich warunków dla bytowania pszczół na terenach leśnych. Podczas jego realizacji wykazano m.in., że na znaczący spadek populacji dzikich zapylaczy ma monokulturowe rolnictwo oraz zanieczyszczenie środowiska. Jednym z rozwiązań tego problemu powinno  zadbanie o różnorodność ekosystemu, zwiększanie potencjału środowiska leśnego wprowadzając gatunki biocenotyczne, utrzymywanie łąk i polan śródleśnych, na których będą rosły różnorodne gatunki roślin będące pożytkiem dla dzikich zapylaczy.

Kolejnym prelegentem była prof. dr hab. Bożena Denisow z Wydziału Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, która wygłosiła referat pt. Interakcje roślin z owadami a zagospodarowanie krajobrazowe przyjazne zapylaczom. Prelegentka zwróciła uwagę na zmniejszającą się liczebność pszczół, wynikającą m.in. z coraz mniejszej różnorodności biologicznej środowiska zapylaczy. Sposobem na poprawienie tego stanu może być tworzenie przy lasach wielogatunkowych łąk, na których będą rosły rośliny, kwitnące w różnym czasie. Jest to konieczne, by zapylacze miały pokarm przez cały sezon.

Dr inż. Michał Orzechowski z Wydziału Leśnego SGGW w Warszawie mówił z kolei o zagospodarowaniu lasów przyszłości. Zaznaczył, że w związku ze zmianami klimatycznymi zmieniają się także warunki siedliskowe lasów. Jednym z najpoważniejszych problemów jest zmiana stosunków wilgotnościowych w lasach oraz coraz słabsza kondycja drzew. To będzie pociągać za sobą konieczność dostosowania gatunkowego lasów do nowych warunków.

Dr hab. Beata Madras-Majewska z Samodzielnej Pracowni Pszczelnictwa SGGW w Warszawie mówiła natomiast o dobrostanie pszczół w barciach i o sposobach rozprzestrzeniania się wirusów wśród zapylaczy. W swoim wystąpieniu podkreśliła, że pszczoły żyjące dziko są bardziej odporne na choroby od hodowlanych, ponieważ w naturalnym środowisku następuje naturalna selekcja słabszych osobników – przeżywają silniejsze osobniki i to one przekazują geny kolejnym pokoleniom. Pszczoły hodowlane mogą mieć też wpływ na zachorowalność wśród dzikich zapylaczy. Te pierwsze nie tylko są słabsze (ponieważ hodowane są w bardziej sterylnych warunkach i mają mniejszą szansę na naturalne uodpornienie się na choroby), ale też żyją w większym zagęszczeniu, co sprzyja łatwiejszemu rozprzestrzenianiu się wirusów. Sąsiedztwo takich pszczół może wpłynąć na osłabienie kondycji dzikich zapylaczy.

Ciekawie przedstawiał się także referat dr Justyny Kierat pt. Samotnice i pasożyty - dzikie gatunki pszczół. Prelegentka omówiła kilka gatunków pszczół dziko żyjących w Polsce. Większość z nich żyje samotnie i nie produkuje miodu. Samice zakładają własne gniazda, ale nie unikają swojego towarzystwa; często zdarza się, że żyją w koloniach.

O faunie towarzyszącej pszczołom w barciach mówiła z kolei dr inż. Barbara Zajdel z Samodzielnej Pracowni Pszczelnictwa SGGW w Warszawie. W swoim wystąpieniu przedstawiła „użytkowników” opuszczonych barci m.in. pasożyty, które występują w gniazdach dzikich pszczół i ich wpływ na kondycję zapylaczy.

Joanna Cicha – Kuczyńska Radca ds. UNESCO, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wygłosiła referat pt. Wpis kultury bartniczej na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości. Zagrożenia i zobowiązania depozytariuszy. Kultura bartnicza została wpisana na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości 17 grudnia 2020 roku. We wniosku podkreślono, że w Polsce kultura bartnicza od początku była nierozerwalnie związana z bliskością lasów i ludzi z nich korzystającymi. Bartnicy zawsze mieszkali w pobliżu puszcz, a bartnicza tradycja była najczęściej zajęciem, które przechodziło z pokolenia na pokolenie.

Pierwszy dzień konferencji zakończył się projekcją filmu przyrodniczego „Leśni zapylacze” (https://www.youtube.com/watch?v=hblnKByA-AM) Leśnego Studia Filmowego Ośrodka Rozwojowo-Wdrożeniowego Lasów Państwowych w Bedoniu. Film miał premierę w maju tego roku. Wystąpili w nim leśnicy z terenu RDLP w Radomiu i Puszczy Kozienickiej. Film pokazuje konkretne działania, które mają na celu umożliwić pszczołom powrót do lasu. Cele te są realizowane m.in. poprzez sadzenie drzew miododajnych, wysiewanie łąk kwietnych, umożliwianie pszczelarzom stawiania pasiek w lasach czy promocję pszczelarstwa wśród leśników.

Drugi dzień konferencji rozpoczął się referatem dr hab. Hajnalki Szentgyörgyi z Zakładu Ekologii Roślin Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego pt. Wpływ środowiska na przenoszenia się wirusów między różnymi gatunkami pszczół. Prelegentka mówiła to tym, że intensywne rolnictwo, stosowanie dużej ilości oprysków sprawia, że mamy mniejszą bioróżnorodność, a to osłabia populację pszczół. Zwróciła także uwagę na zbyt małą ilość pokarmu dla zapylaczy, co może doprowadzić do dalszego ograniczenia ich liczebności i osłabienia ich kondycji.

Następnie dr Maciej Kordas z Muzeum Regionalnego w Kozienicach im. prof. Tomasza Mikockiego w prelekcji Puszcza w życiu społeczno – gospodarczym Kozienic od połowy XVI do połowy XVII w. przedstawił ciekawe fakty historyczne, dotyczące m.in. tematu bartnictwa w Puszczy Kozienickiej.

Z kolei dr inż. Adam Sieńko z Nadleśnictwa Augustów (RDLP w Białymstoku) w swojej prelekcji pt. Bartnictwo i pszczelarstwo leśne – praktyczne aspekty działalności leśników w Puszczy Augustowskiej opowiedział o projekcie „Czynnej ochrony pszczoły augustowskiej”, prowadzonym na terenie Nadleśnictwa Augustów. Celem tego projektu jest przede wszystkim stworzenie nowych i poprawa istniejących warunków bytowania zapylaczy w lesie oraz przywrócenie pierwotnej rasy pszczoły augustowskiej. Leśnicy z Augustowa te cele realizują m.in. poprzez wysiewanie łąk kwietnych, zakładanie remiz – sadów (to śródpolne skupisko drzew i krzewów z podszytem lub miejsce w lesie obsadzone roślinnością zielną i krzewiastą), tworzenie barci, wykonywanie i zawieszanie kłód bartnych oraz organizowanie warsztatów wykonywania kłód bartnych.

Na zakończenie wystąpił dr Przemysław Nawrocki z Mazowiecko-Świętokrzyskiego Towarzystwa Ornitologicznego / WWF Polska, który przedstawił referat pt. Bartnictwo jako narzędzie ochrony dziko żyjących pszczół miodnych – 15 lat doświadczeń z Puszczy Pilickiej. Podkreślił, że odtworzenie populacji pszczoły miodnej dziko żyjącej jest powiązane z ochroną starych drzew, w których lokowane są barcie. Deficyt takich drzew sprawia, że coraz trudniej znaleźć odpowiednie drzewa na założenie barci. To także wpływa na niewłaściwe rozmieszczenie barci – zdarza się, że jest ich zbyt dużo na danym terenie, a to obniża przeżywalność pszczelich rodzin z powodu braku odpowiedniej ilości pokarmu.

Wszystkie wystąpienia spotkały się z bardzo dużym zainteresowaniem uczestników. Na sali konferencyjnej i w kuluarach dyskutowano m.in. o tym, jak pogodzić gospodarkę leśną z koniecznością stworzenia odpowiedniego środowiska bytowania dla pszczół, czy o możliwościach i sposobach wzmocnienia odporności dzikich zapylaczy w związku ze zmianami klimatycznymi. Podczas dyskusji pojawiła się także inicjatywa, by zacieśnić współpracę naukowców i leśników, zajmujących się tematyką pszczelarstwa i bartnictwa m.in. poprzez realizowanie wspólnych projektów. Konferencja pokazała także, że bartnictwo to wciąż dziedzina, w której jest jeszcze wiele do zrobienia – od badań i opracowań naukowych do realizacji konkretnych działań związanych z dobrostanem zapylaczy.

Podczas konferencji prezentowane były także dwie wystawy. Pierwsza z nich to „Zielone oblicze Elektrowni Kozienice”, przygotowana przez M-ŚTO i Enea Wytwarzanie. Ekspozycja pokazywała bogactwo przyrodnicze terenu elektrowni. Na wielu zdjęciach można było zobaczyć przedstawicieli fauny i flory, występujących na tym terenie oraz działania pracowników elektrowni, mające na celu stworzenie warunków bytowania różnorodnym gatunkom, w tym zapylaczom. Druga wystawa prezentowała zbiory związane z bartnictwem z Muzeum Regionalnego w Kozienicach im. prof. Tomasza Mikockiego. Można było zobaczyć m.in. ule, dawne narzędzia bartnicze, takie jak leziwa i skobliczki.

Oprawę konferencji zapewnił Zespół Sygnalistów Myśliwskich przy RDLP w Radomiu.

Konferencja została zorganizowana z inicjatywy instytucji, organizacji i pasjonatów, zajmujących się ochroną przyrody oraz pszczół na terenach leśnych. Organizatorami byli: Mazowiecko-Świętokrzyskie Towarzystwo Ornitologiczne, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu i Stowarzyszenie Pszczelarzy Leśników. Partnerami wydarzenia byli: Mazowiecki Zespół Parków Krajobrazowych, Gmina Garbatka-Letnisko, Muzeum Regionalne w Kozienicach im. prof. Tomasza Mikockiego i Enea Wytwarzanie.

Wkrótce ukaże się wydawnictwo pokonferencyjne.